سلسله اتفاقاتی که منجر شد طرح ملی شدن صنعت نفت بعد از ماه‌ها بحث و گفت‌وگو در اسفند سال ۱۳۲۹ روی دور تند بیفتد، از ترور رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت، در ۱۶ اسفند همان سال آغاز شد.

وقتی خبر کشته‌شدن نخست‌وزیر به مجلس رسید، دکتر مصدق تلاش کرد از فضا استفاده کند و پیشنهاد ملی شدن نفت را که ۸ آذر به مجلس ارائه کرده بود، به تصویب برساند. یک روز بعد از ترور رزم‌آرا بود که کمیسیون نفت بالاخره به ملی شدن صنعت نفت رأی داد و پیشنهاد کرد که دو ماه فرصت برای بررسی همه جنبه‌های این تصمیم در اختیار داشته باشد.

اعضای کمیسیون نفت
در جریان بررسی لایحه ملی شدن صنعت نفت ایران در مجلس شورای ملی

در نهایت، گزارش کمیسیون در مورد ملی شدن صنعت نفت، در ۱۷ اسفند سال ۲۹ نهایی شد، در ۲۴ اسفند به تأیید مجلس ملی رسید و در ۲۹ اسفند با تصویب مجلس سنا، نهایی شد.

در جریان ملی شدن صنعت نفت، در اعلامیه‌ای که آیت‌الله کاشانی صادر کرد، عنوان شد: «بر همه‌کس واضح و آشکار است که تمام بلیات و مصائب، خصوصاً هرج‌ومرج دستگاه اداری و غارت بیت‌المال و تسلط زمامداران نالایق و مملکت فروش و به طور کلی تشویق خیانتکاران و حبس و تبعید و زجر وطن‌پرستان در اثر سیاست جابر انگلستان در مملکت ما به وجود آمده... برای غارت نفت ایران که بزرگترین و مهمترین ثروت ملی ماست، مرتکب شده و می‌شود... ملی شدن صنعت نفت در ایران، تنها چاره بیچارگی‌های ماست...».

«ملی شدن صنعت نفت، در سراسر کشور ابتکار شادروان دکتر حسین فاطمی است که چون کمیسیون نفت مجلس شورای ملی پس از چند ماه مذاکره و مباحثه نتوانست راجع به استیفای حق ملت از شرکت نفت انگلیس و ایران تصمیمی اتخاذ کند، دکتر فاطمی با من که رئیس کمیسیون بودم مذاکره نمود و گفت با وضعی که در این مملک وجود دارد، استیفای حق ملت کاری است مشکل؛ ... بنابراین اول باید در فکر آتیه بود که از مال ملت بیش از این سوءاستفاده نکنند و عواید نفت هرچه هست نصیب ملت ایران شود».

دکتر حسین فاطمی در کنار دکتر مصدق
حسین فاطمی، روزنامه‌نگار و وزیر امور خارجه دولت ملی دکتر مصدق بود

این، بخشی از متن لایحه‌ای است که دکتر محمد مصدق در دی‌ماه سال ۱۳۳۴ به دیوان عالی کشور فرستاد و گفت که پیشنهاد ملی شدن نفت را نخستین‌بار دکتر حسین فاطمی مطرح کرد.

شرح مذاکرات مجلس نشان می‌دهد که موضوع ملی شدن صنعت نفت، سال‌ها قبل از درگیری‌های سیاسی سال ۱۳۲۹ که منجر به تصویب لایحه ملی شدن صنعت نفت در دو مجلس ملی و سنا شد، جسته و گریخته در صحن مجلس ملی مطرح بوده است. سوای دعوای بین آدم‌های قدیمی جبهه ملی و بازمانده‌های حزب توده در مورد این که سند ملی شدن صنعت نفت را باید به نام چه کسی زد، یک دعوای دیگر هم وجود دارد که جسته و گریخته می‌شود از زبان منتقد‌های دولت مصدق و عملکردش شنید و آن، این است که عده‌ای معتقدند تلاش‌ها برای ملی شدن صنعت نفت با ایده‌ای از طرف آمریکایی‌ها آغاز شد که می‌خواستند به درآمدهای کشورهای نفت‌خیز بیفزایند اما به دلیل محدودیت‌هایی که کنگره آمریکا مقرر کرده بود، نمی‌توانستند به این کشورها کمک مالی اهدا کنند.

یکی از اولین کسانی که چنین شبهه‌ای را مطرح کرد، گلشائیان، طرف ایرانی قرارداد «گس - گلشائیان» بود که از آن قرارداد و ادامه جریان مبارزه و در نهایت ملی شدن صنعت نفت ابراز نارضایتی می‌کرد. در اردیبهشت سال ۱۳۳۰ صنایع نفتی آمریکا، با تحریم ایران اعلام کرد که مایل به سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ملی‌شده نیست و دولت مصدق را با یکی از جدی‌ترین بحران‌های مالی‌اش دچار کرد. موضوع اخیر، ایده منتقدانی را که معتقدند ملی شدن صنعت نفت، یک طرحی آمریکایی بود، به چالش می‌کشد.

طرح پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در مجلس
تمام ۱۸ عضو کمیسیون نفت این طرح را امضا کرده‌اند
امضای حسین مکی، شایگان، الهیار صالح، فاطمی، مصباح‌زاده و آزاد، در پایین نامه دیده می‌شود

ایده‌هایی از این دست همیشه وجود داشته است و بحث بر سر آن را باید به عهده متخصصان تاریخ معاصر سپرد؛ سوای این بحث‌ها، آنچه برای ما باقی مانده، عنوانی در تقویم است. «بیست و نهم اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت»، یادآوری یک درگیری سیاسی جدی در کشور است که جبهه ملی به رهبری مصدق را که در اوج محبوبیت قرار داشت، به اوج قدرت سیاسی داخلی و خارجی هم رساند و نتیجه‌اش، پیروزی مصدق در دادگاه بین‌المللی لاهه و به رسمیت شناخته شدن «حق کنترل ایران بر استخراج و فروش نفت» بود.

در نتیجه تصمیم لاهه برای بحق دانستن ادعای ایران برای ملی شدن صنعت نفت، همان اتفاقی افتاد که بریتانیا نگران آن بود؛ دکتر مصدق به چهره انقلاب علیه استعمار تبدیل شد، دانشگاه الازهر مصر به او دکترای افتخاری داد و موجی از نهضت‌های ملی در کشورهای صاحب صنعت نفت ایجاد شد. اما همین ملی شدن صنعت نفت بود که در ادامه به کودتا علیه دولت ملی دکتر مصدق منجر شد و زمینه سرکوب نهضت ملی ایران را فراهم کرد.

تصاویر استفاده شده در این گزارش، منتخبی از میان عکس‌هایی است که از آن روزها به یادگار مانده؛ از سند مکتوب و امضا شده طرح ملی شدن صنعت نفت تا حضور دکتر مصدق در دادگاه لاهه و عکسی کمتر دیده شده از جلسه اعضای کمیسیون نفت مجلس شورای ملی در جریان بررسی لایحه ملی شدن صنعت نفت ایران.

تجمع مردمی در حمایت از ملی شدن صنعت نفت
گرایش به جنبش‌های چپ و حزب توده در میان کارگران صنعت نفت ایران، بسیار زیاد بود

آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق در کنار یکدیگر

حضور دکتر مصدق در دادگاه لاهه
در کنار او حسین فاطمی وزیر امور خارجه وقت نشسته است

چند هفته بعد از تصویب ملی شدن صنعت نفت - اردیبهشت ۱۳۳۰
مشروح مذاکرات در مورد چگونگی اجرایی کردن مصوبه

منبع: ایسنا

جلد مجله «تایم» که مصدق را به عنوان مرد سال انتخاب کرده است،
نشان می‌دهد که چگونه تلاش‌ها برای ملی شدن صنعت نفت، کشورهای دیگر
جهان از جمله کشورهای آمریکای جنوبی را تحت تأثیر قرار داد

ایسنا - فاطمه کریمخان

انتهای پیام